Asụsụ Itsekiri
| obere ụdị nke | Edekiri  |
|---|---|
| mba/obodo | Naijiria |
| ụmụ amaala ka | Ȯra Delta, Ȯra Edo, Federal Capital Territory (Nigeria) |
| Ọkwa asụsụ Ethnologue | 5 Na-etolite |
Asụsụ Itsekiri bụ nnukwu alaka nke otu asụsụ Yoruboid, nke dị ka otu, bụ onye isi nke ezinụlọ Volta Niger nke ezinụlọ Niger Congo nke asụsụ Africa.[1] Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ mmadụ 900,000 na-asụ Itsekiri na Naijiria dị ka asụsụ mbụ na ọtụtụ ndị ọzọ dị ka asụsụ ọzọ karịsịa na Niger Delta na akụkụ nke Edo na Ondo steeti nke Naijiria. Ndị ọzọ bụ isi n'òtù Yoruboid bụ Yoruba (50 nde) na Igala (1.8 nde) tinyere asụsụ Yoruba dị iche iche a na-asụ na Benin na Togo.[2]
Nchịkọta
[dezie | dezie ebe o si]Itsekiri nwere njikọ chiri anya na asụsụ Yoruba nke ndịda ọdịda anyanwụ Naijiria nke ya na ya nwere ihe yiri ya na ụtọ asụsụ, okwu na sintasi. Itsekiri na-anọchite anya otu njedebe nke asụsụ Yoruba site na ala Yoruba nke Oyo na Offa ruo n'ebe ọdịda anyanwụ nke Niger-Delta. N'ọtụtụ ụzọ, a pụrụ iwere Yoruba na Itsekiri dị ka ụdị dị iche iche nke otu asụsụ ahụ. Ọ bụ ezie na asụsụ Itsekiri na South Eastern Yoruba na-aghọta ibe ha na ogo dịgasị iche iche dabere na ịdị nso nke ibe ha, Otú ọ dị, n'adịghị ka ndị na-asụ asụsụ Yoruba, ndị na-ekwu okwu Itsekiri anaghị amata ma ọ bụ jiri asụsụ Yoruva dị ka asụsụ ha.[2] Nke a nwere ike ịbụ n'ihi nkewapụ akụkọ ihe mere eme nke ndị isi na-asụ Itsekiri (na Niger Delta) site na ndị na-asụrụ Yoruba na ọtụtụ narị afọ nke ịzụlite ọdịdị dị iche iche na ọdịbendị na mba Itsekiri. Ka o sina dị, site n'echiche asụsụ, a pụrụ iwere ma Itsekiri na ọkọlọtọ Yoruba (dabere na olumba Oyo) ka ha na-anọchite anya ụdị abụọ nke ihe bụ otu asụsụ ahụ - otu bụ ngwakọta asụsụ Yoruba nke Ijebu, Ondo, Owo - nke ndị na-erughị otu nde mmadụ na-asụ dị ka asụsụ mba na nke ọzọ bụ ngwakọta nke olumba Oyo na Eko nke ihe karịrị nde mmadụ 20 na-asụrụ ugbu a dị ka asụsụ ọkọlọtọ.
Itsekiri nwere njikọ chiri anya na Yoruba na Igala ma tinye akụkụ nke asụsụ abụọ ahụ. Edo (Bini), Portuguese na Bekee emetụtawokwa ya nke ukwuu ma were okwu mgbazinye site na asụsụ Ijo na Urhobo dị nso. Otú ọ dị, nhazi ya, ụtọ asụsụ na okwu ya bụ Yoruboid na ndị ikwu ya kacha nso bụ ezinụlọ ndịda ọwụwa anyanwụ nke asụsụ Yoruba - Ijebu, Ilaje, Ikale, Ondo, na Owo. Ọ bụ ezie na ọ na-eyi nnọọ olumba ndị ahụ agbanyeghị asụsụ Itsekiri nwekwara ihe ndị dị na Northern Yoruba karịsịa The Ife na Oyo dialects. A na-ekwere n'ozuzu na Asụsụ Itsekiri sitere na ngwakọta nke asụsụ ndị dị iche iche nọ n'ebe ọdịda anyanwụ Niger-delta na-asụ n'oge e guzobere mba Itsekiri na narị afọ nke iri na ise. N'ihi na ọ mepụtara na nkewa nke Niger-Delta site na isi nke asụsụ Yoruba na site na Igala - Itsekiri dị ka ọtụtụ asụsụ (nke na-etolite site na isi ezinụlọ dịka. Icelandic) echekwara ọtụtụ n'ime ihe ndị mbụ / ihe ochie nke asụsụ proto-Yoruba-Igala mbụ na ọkachasị asụsụ Ijebu ochie nke Yoruba. O nwekwara ike ịbụ na Itsekiri na-anọchite anya ihe fọdụrụnụ nke nwere ike ịbụ asụsụ Yoruba-Igala mbụ tupu nkewa ya n'asụsụ dị iche iche.
Itsekiri dị mkpa nye ndị ọkà mmụta asụsụ na ndị ọkà mmụta mmụta asụsụ taa n'ihi ọrụ ya na asụsụ tụnyere na ọkachasị ọmụmụ nke mmepe nke asụsụ Yoruba. Asụsụ Yoruba, Bekee na Pidgin-Bekee ka na-enwe mmetụta dị mkpa n'oge a na mmepe nke asụsụ Itsekiri taa.
Akụkọ ihe mere eme
[dezie | dezie ebe o si]Dị ka Jackson Omasanjuwa Ireyefoju na Florence Ejuogharanmakelesan Ireyepoju si kwuo n'ọrụ ha "Ife Oracle in Itsekiri Social System of Nigeria," Ndị Itsekiri bu ụzọ si Ijipt bịa Naịjirịa mgbe agha nke Actium na iri ato na otu (31) BC. Ha rutere ma biri na Warri Kingdom nke oge a n'ihe dị ka iri abụọ na asatọ (28) BC na Gborodo, Ureju na Ode Itsekiri.[3]
Akụkọ ihe mere eme ha na Naịjirịa malitere n'ihe dị ka narị afọ nke iri na ise site n'otu nwa okorobịa na-agba ọbara ọkụ ma na-achọ onwe ya nke a maara dị ka Prince Iginuwa (Ginuwa), nwa mbụ nke Oba Olua- Oba nke iri na anọ nke alaeze Bini (Benin). Nwa eze ahụ e kpuwere okpueze nwere ọtụtụ ndị iro n'etiti ndị isi n'ihi mpako ya na nna ya bụ Oba Olua n'oge ahụ mere atụmatụ njem nzuzo nke na-enweghị nlọghachi na ụmụ ndị isi ndị okenye. Mgbe ha rutere n'akụkụ Osimiri Etiopia, nwa eze ahụ e kpu okpueze pụtara na-achọ ya mma ma kpọọ onwe ya eze (na-enweghị alaeze). Ha bu ụzọ biri na Ugharegin, wee kwaga Efurokpe mana mesịa maliteghachi njem ọhụrụ dị ogologo site na nnukwu ebili mmiri nke Osimiri Forcados wee daa na obere ebe obibi nke mara mma na ihe ịtụnanya a na-akpọ Amatu ruo nwa oge mana ha ga-aga n'ihu maka ala na-eme nri n'ihi na Amatu na ihe ịtụkwasị obi ya niile enweghị ihe ọ bụla. N'oge a, njem ha akpọrọla ha gaa n'ala na-eme nri nke ndị Ijaw bi na ya nke a na-akpọ Oruselemo. N'ebe ahụ, Prince Iginuwa lụkwara nwanyị Ijoh aha ya bụ Derumo. Ka e mesịrị, mgbe ọtụtụ afọ gasịrị, esemokwu bilitere n'etiti ndị mbịarambịa na ndị Ijaw nke Gulani (Ogulagha), n'ihi ya nwa eze ahụ gburu Derumo. Nwa eze ahụ chere na ọ bụ ihe ezi uche dị na ya ịkwaga, n'ihi ya, a maliteghachiri ụgbọ mmiri ahụ wee si n'osimiri Focados na Warri gaa n'ala na-amaghị nwoke nke a ga-akpọ Ijala. N'ebe ahụ, ọ mụrụ ụmụ nwoke abụọ; Prince Ijijen (Ijiyem) na Prince Irame. Mana n'oge na-adịghị anya mgbe ha nwetasịrị nkasi obi, akụkọ banyere ebe ha nọ rutere Bini ma dịka a tụrụ anya ya, e zigara ndị agha iji weghachite nwa eze na-agba ọsọ na ndị ya. Ozi ahụ eruola Ijala na alaeze na-agagharị agagharị malitere ịkwadebe maka ịkwaga, ya mere, Ijijen duziri mmegharị ahụ.[4]
Akwụkwọ ọzọ kwuru na, akụkọ ihe mere eme nke Bini na Itsekiri Ginuwa, malitere site na nwa eze Benin guzobere alaeze Iwere (Warri) n'ihe dị ka na afo otu puku, narị anọ na iri asatọ (1480) . Na mbido narị afọ nke iri na asaa, e zigara nwa nwoke nke Olu na-achị Portugal ma soro nwunye Portuguese laghachi mgbe ndị Portuguese letara Warri na narị afọ nke iri na ise (15.) Nwa ha nwoke Antonio Domingo bụ Olu nke Warri na afọ otu puku, narị isii na iri ano (1640) . Olu Erejuwa, onye chịrị site n'ihe dị ka 1720 ruo 1800, gbasaa Warri na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na azụmahịa, na-eji ndị Portuguese eme ka Warri nwekwuo nnwere onwe nke Benin na ịmepụta nchịkwa n'ebe sara mbara.[5]
Ihe odide
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ Williamson, Kay 1989, Benue–Congo Overview, p248-278
- ↑ 2.0 2.1 Benue-Congo languages | Britannica (en). www.britannica.com. Retrieved on 2022-01-23. Kpọpụta njehie: Invalid
<ref>tag; name ":0" defined multiple times with different content - ↑ Contributor (2021-10-12). Itsekiri people: Kingdom History and culture of the Iwere (en). Pulse Nigeria. Retrieved on 2022-01-23.
- ↑ Contributor (2021-10-12). Itsekiri people: Kingdom History and culture of the Iwere (en). Pulse Nigeria. Retrieved on 2022-01-23.
- ↑ Itsekiri Language and Culture (en). website-2. Retrieved on 2022-01-23.